**
İstanbul'u yenileştiren ve yerlisini şaşırtan istilaların en
gizlisi ve en tesirlisi yabancı saatlerin hayatımıza girişi oldu. "Saat"den
kastımız, zamanı ölçen alet değil, fakat bizzat zamandır. Eskiden kendimize göre
yaşayışımız, düşünüşümüz, giyinişimiz ve kendimize göre, dinden, ırktan
an'aneden hayat alan bir zevkimiz olduğu gibi, bu hayat üslübuna göre de
"saat"lerimiz ve "gün" lerimiz vardı. Müslüman gününün başlangıcını şafağın parıltıları ve sonunu akşamın ışıkları tayin ederdi. Madenden sağlam kapaklar
altında saklı tutulan eski masum saatlerin yelkovanları yorgun böcek ayakları
tarzında, güneşin sema üzerindeki hareketiyle az çok ilgili bir hesaba uyarak,
minenin rakamları üzerinde yürürler ve sahiplerini, zamandan aşağı yukarı bir
doğrulukla haberdar ederlerdi. Zaman sonsuz bahçe ve saatler, orada açan, kâh
sağa, kâh sola meyleden, güneşten rengarenk çiçeklerdi.
Yabancı saati alışkanlığından evvel bu iklimde, iki ucu
gecelerin karanlığıyla simsiyah olan ve sırtı çeşitli vakitlerin kırmızı, sarı
ve lacivert ateşleriyle yol yol boyalı, büyük bir canavar halinde, bir gece
yarısından diğer bir gece yarısına kadar uzanan yirmi dört saatlik "gün" tanılmazdı. Işıkta başlayıp ışıkta biten, on iki saatlik, kısa, hafif, yaşanması
kolay bir günümüz vardı. Müslümanın mes'ut olduğu günler, işte bu günlerdi;
şerefli günlerin vak'alarını bu saatlerle ölçtüler. Gerçi astronomi hesaplarına
göre bu "saat" iptidaî ve hatalı bir saatti. Fakat bu saat, hatıraların kutsî
saatiydi. Alafranga saatin adetlerimiz ve işlerimizde kabulü ve alaturka saatin
geri safa düşüp camilere, türbelere ve muvakkithanelere bırakılmış battal bir
"eski saat" haline gelişi, hayata bakış tarzımız üzerinde korkunç bir tesire
sahip olmamış değildir. Giden saatler babalarımızın öldüğü annelerimizin
evlendiği, bizim doğduğumuz, kervanların hareket ettiği ve orduların düşman
şehirlerine girdiği saatlerdi. Bunlar, hayatı etrafımızda serbest bırakan geniş
kayıtsız dostlardı. Gelen yabancılar ise hayatımızı bozup onu meçhul bir düstura
göre yeniden tanzim ettiler ve ruhlanmız için onu tanınmaz bir hale getirdiler.
Yeni "ölçü" bir zelzele gibi, zaman manzaralarını etrafımızda altüst ederek,
eski "gün"ün bütün sedlerini harap etti ve geceyi gündüze katarak saadeti az,
meşakkati çok, uzun, bulanık renkte bir yeni "gün" meydana getirdi. Bu,
müslümanın eski mes'ut günü değil, sarhoşları, evsizleri, hırsızları ve
katilleri çok ve yeraltında mümkün olduğu kadar fazla çalıştırılacak köleleri
sayısız olan büyük medeniyetlerin acı ve sonu gelmez günüydü.
Unutulan eski saatler içinde eksikliği en çok hasretle
hatırlanan saat akşamın on ikisidir. Artık "on iki", solgun yeşil sema altında,
ilk yıldıza karşı müezzinin müslümanlara hitap ettiği, sokakların lacivert bir
sisle kapandığı, ışıkların yandığı, sinilerin kurulduğu ve yarasaların
mahzenlerden çıkıp uçuştuğu o tesirli ve titrek saat değildir. Akşam
telakkisinden koparak, kâh öğlenin sıcağında ve kah gece yarılarına karanlığında
mevcut olmayan bir zamanı bildiren bu saat, şimdi hayatımızda renksiz ve şaşkın
bir noktadır. Yeni saat, müslüman akşamının hüzünlü ve şaşaalı dakikasını
dağıttığı gibi, yirmi dört saatlik yabancı "gün"ün getirdiği geçim şekli de bizi
fecir aleminden uzak bıraktı. Başka memleketlerde fecri yalnız kırdan şehre
sebze ve meyve getirenlerin ahmak gözleriyle ıztırap çekenlerin şişkin kapaklar
içinden bakan kırmızı ve perişan gözleri tanır. Bu zavallılar için fecrin
parıltıları, yeniden boyuna geçirilecek olan hayat ipinin kanlı ilmeğini
aydınlatan bir ışıktır. Halbuki fecir saati, müslüman için rüyasız bir uykunun
sonu ve yıkanma, ibadet, neş'e ve ümidin başlangıcıdır.
Müslüman yüzü, kuş sesleri ve çiçek kokuları gibi
fecrin en güzel tecellilerindendir. Kubbe ve minareleri o alaca saatte görmemiş
olan gözler taşa en ilahî manayı veren o akılları hayrette bırakan mimarîyi
anlamış değillerdir. Esmer camiler, fecirden itibaren semavî bir altın ve semavî
bir çini ile kaplanır ve İslâm ustalarının tamamlanmamış eserleri o saatte
tamamlanır. Bütün mabedler içinde güneşten ilk ışık alan camidir. Bakır oklu
minareler, güneşi en evvel görmek için havalarda yükselir. Şimdi heyhat, eski
"saat"le beraber akşam da fecir de bitti. Birçoklarımız için fecir, artık
gecedir. Ve birçoklarımızı güneş, yeni ve acayip bir uykunun ateşlerinden, eller
kilitli, ağız çarpılmış, bacaklar bozuk çarşaflara dolaşmış, kıvranırken
buluyor. Artık geç uyanıyoruz. Çünkü hayatımıza sokulan yeni fena günün eşiğinde
çömelmiş, kin arzu, hırs ve haset sürülerinin bizi ateş saçan gözlerle
beklediğini biliyoruz. Artık fecri yalnız kümeslerimizdeki dargın ve mağrur
horozlara bıraktık. Şimdi müslüman evindeki saat, başka bir alemin vakitlerini
gösterir gibi, bizim için gece olan saatleri gündüz ve gündüz olan saatleri gece
renginde gösteriyor. Çölde yolunu şaşıranlar gibi biz zaman içinde kaybolmuş
kimseleriz.
Ahmed Haşim ( 1887 Bağdat - 1933
İstanbul )
**** **** **** ****
**** **** **** ****
* * EK
BİLGİLER :
* Vasatî
ve Ezânî Sâat
* Vasatî,
Ezânî ve Müşterek Sâat:
*
Eskidenberi kullanılagelen Ezânî sâat makinesinin ayârı, her akşam, vasatî sâate
göre hesâb edilen şer’î gurûb vaktinde 12 yapılır. Hergün, gurûb vakti
gerilerken ileri, ilerlerken geri alınır. Vasatî bir ezânî gün uzunluğu ve
Ta’dîl-i zemân yokdur. 1193 [m. 1779] senesinde Erzurûmda hâzırlanmış olan (Mi’yâr-ı
evkat) takvîminde diyor ki, (Gölgenin en kısa olduğu hakîkî zevâl vaktinde,
ezânî sâat makinesi, takvîmde yazılı zuhr vaktinden, temkîn zemânı geri alınır).
Ezânî sâat makinesinin ayârını tashîh için, vasatî sâat herhangi bir nemâz
vaktine gelince, ezânî sâat de, bu nemâzın, takvîmde yazılı vaktine getirilir.
Vasatî ve ezânî sâatleri ayârlamak için, bir noktadan geçen (Nısf-ün-nehâr) ve
kıble istikâmetlerinde iki hat çizilir. Bu noktaya bir çubuk dikilir. Çubuğun
gölgesi, birinci hat üzerine gelince, sâat makinesi zevâl vaktine, ikinciye
gelince, kıble sâatine getirilir. Gurûb vaktinin değişmesi bir dakîkadan az
olduğu günlerde, ezânî sâatin ayârı değişdirilmez. İstanbulda altı ayda 186
dakîka ileri, altı ayda da 186 dakîka geri alınmakdadır. Bu sâat makineleri,
zemân mikdârlarını, ezânî günün başladığı vakte göre ölçmekdedir. Nemâz vaktleri
ise, gurûbî güne göre hesâb ediliyor. Ezânî gün, gurûbî günden (Temkin zemânı)
sonra başladığı için, hesâb ile bulunan gurûbî vaktlerden Temkin çıkarılarak,
nemâz vaktleri, ezânî vakte çevrilir. Gurûbî ve ezânî zemân hesâblarında, ta’dîl
zemân hiç kullanılmaz.
Londra şehrinin
yedibuçuk derece şarkından ve garbından geçen iki tûl dâiresi arasında bulunan
her yerde Londranın vasatî sâati müşterek olarak kullanılmakdadır. Buna (Batı
Avrupa zemânı) denir. Şarkda yedibuçuk derecedeki tûl dâiresi ile yirmi iki
buçuk dereceden geçen tûl dâiresi arasında kullanılan müşterek vasatî sâat,
Londra sâatinden bir sâat ileridir. Buna (Orta Avrupa zemânı) denir. Yirmi iki
buçuk dereceden geçen tûl dâiresi ile otuzyedi buçuk dereceden geçen tûl dâiresi
arasındaki yerlerin hepsinde (Doğu Avrupa zemânı) kullanılır. Bu sâat, Londra
sâatinden iki sâat ileridir. Dahâ şarkda olan (Yakın şark), (Orta şark) ve (Uzak
şark) zemânları da, Londra zemânından üç, dört ve beş sâat ileridirler. Erd
küresi üzerinde, birbirlerinden birer sâat farklı, 24 müşterek sâat mıntıkası
vardır. Bir memleketde bulunan onbeşin katları kadar derecelerden geçen (Sâat
başı tûl yarım dâireleri)nden biri üzerindeki yerlerin vasatî mahallî zemân
makinelerinin müşterek olan ayârları, o memleketin (Müşterek sâat)i olarak kabûl
edilmişdir. Türkiyenin müşterek sâati, İzmit, Kütahya, Bilecik ve Elmalı
şehrlerinden geçen 30 dereceli sâat başı tûl yarım dâiresinin mahallî vasatî
sâatinin ayârında olup, doğu Avrupa sâatidir. Ba’zı devletler, siyâsî veyâ
iktisâdî sebeblerle, müşterek sâatlerin bu coğrâfî taksîmine uymamakdadır.
Fransa, İspanya, Orta Avrupanın müşterek sâatini kullanmakdadır. Müşterek
sâatlerinin ayârları birbirlerinden farklı olan memleketlerin zemân
makinelerinde, herhangi bir vaktde, yalnız sâatleri gösteren rakamlar,
birbirlerinden farklıdır. Şarkdaki memleketin müşterek sâatinin rakamı, garbdaki
memleketin müşterek sâatinin rakamından dahâ [ileri] büyükdür.
Bir nemâzın, Türkiyenin herhangi bir şehrindeki mahallî
vasatî sâate göre olan vakti ile, müşterek sâate göre olan vakti arasındaki
fark, bu şehrin tûl derecesi ile 30 derece arasındaki farkın dört misli
dakîkadır. Şehrin tûl derecesi 30 dan fazla ise, bu fark, mahallî sâatden
çıkarılarak 30 dereceden az ise mahallî sâate eklenerek, bu nemâzın müşterek
sâate göre vakti hâsıl olur. Meselâ, Mayısın birinci günü, bir nemâz vakti, Kars
şehrinin mahallî vasatî sâatine göre 7 sa. 00 dakîka olsun. Karsın arz derecesi
41, tûl derecesi 43 dür. Bu tûl derecesi, 30 dan fazla olduğundan, Karsın
mahallî sâati, müşterek sâatden ileridir. Bu nemâzın müşterek sâate göre
Karsdaki vakti, 7 den 13x4=52 dakîka evvel olur ki, 6 yı sekiz dakîka geçedir.
*
*
**** **** **** **** **** **** **** ****
MEHAZLAR :
* Dergâh Edebiyat Sanat
Kültür Dergisi, Cilt: I , Haziran 1990, Sayı: 4, Sh: 19
* Altınoluk Dergisi , 1988 - Nisan, Sayı:
026, Sayfa: 004
* Türkiye Takvimi -
www.turktakvim.com/
*